ابن‌طیب ابوعبدالله شمس‌الدین محمد شرقیاِبْنِ طَیّب‌ْ، ابوعبدالله محمد شَرَقی (شرگی، شراگی) ملقب به شمس‌الدین (۱۱۱۰-۱۱۷۰ق/۱۶۹۸-۱۷۵۷م)، محدث، نحوی، ادیب و مورخ مغربی است. ۱ - دوران کودکی و نوجوانیاو در قریه شراقه (شراگه) در نزدیکی فاس و در خانواده‌ای اهل علم و ادب به دنیا آمد [۱]
زبیدی، تاج‌العروس، ج۱، ص۳.
[۲]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۶۷- ۱۰۶۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۳]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۷۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
و دوران کودکی و نوجوانی را در فاس گذراند. [۴]
محمد خلیل مرادی، سلک الدرر، ج۴، ص۹۱، بغداد، ۱۳۰۱ق.
دو ساله بود که پدرش به رسم آن زمان از حسن بن علی عجیمی برای او اجازه روایت حدیث گرفت. [۵]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۶۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۲ - تحصیلاتدروس مقدماتی را از پدر و عمه‌اش که هر دو از محدثان و علمای فاس بودند، فراگرفت و سپس نزد دیگر محدثان و استادان آنجا از جمله احمد بن محمد درعی و محمد بن عبدالقادر فاسی و ابواسحاق ابراهیم سباعی به فراگیری حدیث و سایر علوم پرداخت. [۶]
محمد خلیل مرادی، سلک الدرر، ج۴، ص۹۱، بغداد، ۱۳۰۱ق.
[۷]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۶۹- ۱۰۷۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
او علاوه بر حدیث به تحصیل تفسیر، فقه، صرف و نحو، لغت و ادب نیز همت گماشت و به زودی از دانشمندان نامدار عصر خود گردید. [۸]
محمد خلیل مرادی، سلک الدرر، ج۴، ص۹۴، بغداد، ۱۳۰۱ق.
[۹]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۶۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۳ - سفر های علمیوی در راه کسب علم شهرهای بسیاری را زیر پا گذاشت. [۱۰]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۶۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
در حدود ۱۱۴۳قمری حج گزارد و مدت ۲ سال در مکه مجاور شد و به کار تألیف و تدریس پرداخت. [۱۱]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۶۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۱۲]
محمد عربی عزوزی، «ابن الطیب محشی القاموس»، ج۱، ص۸۸، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م، ج ۳۰، جزء ۱.
[۱۳]
محمد عدنان و دیگران بخیت، فهرس المخطوطات العربیة المصورة، ج۲، ص۱۵۴، عمان، ۱۹۸۵م.
سپس از طریق شام به روم رفت و پس از چندی از راه مصر به حجاز بازگشت. در اثنای این سفرها از علما و اندیشمندان هر دیار بهره برد و با آنان در علوم مختلف به مباحثه نشست.ابن طیب مشایخ غربی و شرقی خود را بیش از ۱۸۰ تن ذکر کرده و شرح حال آنان رابه ترتیب در ۲ کتاب انیس المطرب و الافق المشرق آورده است. [۱۴]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۶۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۱۵]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۷۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۴ - شاگرداندانشپژوهان بسیاری از جمله حمدون بن عبدالسلام بنانی و سید محمد مرتضی زبیدی صاحب تاج العروس از محضر وی بهره جستند. [۱۶]
محمد خلیل مرادی، سلک الدرر، ج۴، ص۹۱، بغداد، ۱۳۰۱ق.
[۱۷]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۷۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۵ - درگذشتوی در پایان این سفرها به مدینه رفت و به تألیف و تدریس مشغول شد و سرانجام در همان‌جا درگذشت. [۱۸]
محمد خلیل مرادی، سلک الدرر، ج۴، ص۹۴، بغداد، ۱۳۰۱ق.
۶ - آثارتألیفات ابن طیب را در زمینه‌های مختلف بالغ بر ۵۰ اثر دانسته‌اند. [۱۹]
محمد خلیل مرادی، سلک الدرر، ج۴، ص۹۱، بغداد، ۱۳۰۱ق.
[۲۰]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۷۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۲۱]
محمد عربی عزوزی، «ابن الطیب محشی القاموس»، ج۳۰، ص۸۹ -۹۰، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م، ج ۳۰، جزء ۱.
۶.۱ - آثار خطی۱. ارسال الاسانید و ایصال المصنفات و المسانید، که الفهرسة الصغری نیز گفته می‌شود. [۲۲]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۷۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
دو نسخه از این کتاب (یکی از آن دو با عنوان سلاسل الاسناد ضبط شده است) در مجموعه گارت، کتابخانه دانشگاه پرینستون، موجود است. [۲۳]
محمد عدنان و دیگران بخیت، فهرس المخطوطات العربیة المصورة، ج۱، ص۱۵۴- ۱۵۵، عمان، ۱۹۸۵م.
۲. اضاءة الراموس، در ۴ جلد که حاشیه‌ای است بر قاموس المحیط فیروز آبادی، زبیدی این کتاب را بهترین شرح بر قاموس دانسته است. [۲۴]
زبیدی، تاج‌العروس، ج۱، ص۳.
[۲۵]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۶۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
نسخه‌هایی از آن در مجموعه گارت و کتابخانه‌های ازهریه، [۲۶]
ازهریه، فهرست، ج۴، ص۳.
قرویین، [۲۷]
محمد عابد فاسی، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، ج۲، ص۵۱۴ -۵۱۵، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
دارالکتب القطریة [۲۸]
المنتخب من مخطوطات دارالکتب القطریة، بیروت، ج۳، ص۸۷ - ۸۸، ۱۹۸۶م.
موجود است.۳. تجرید الروایة فی تحقیق الکفایة، که شرحی است بر کفایة المتحفظ و نهایة المتلفظ ابن اجدابی [۲۹]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۲۲۷.
و نسخه‌ای از آن در دارالکتب موجود است. [۳۰]
سید، خطی، ج۲، ص۶۱.
۴. شرح حزب ابی زکریا یحیی بن شرف النووی، که شرحی است بر کتاب دعای نووی. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های آصفیه، رباط، [۳۱]
یس و عبدالله رجراجی علوش، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط، ج ۲ (۱)، ص۲۲۰، ۱۹۵۴م.
مدینه، [۳۲]
عمررضا کحاله، المنتخب من مخطوطات مدینة المورة، ج۱، ص۴۴، دمشق، ۱۹۷۳م.
حلب، [۳۳]
المنتخب من مخطوطات دارالکتب القطریة، بیروت، ج۴، ص۳۵۸، ۱۹۸۶م.
مجموعه گارت [۳۴]
محمد عدنان و دیگران بخیت، فهرس المخطوطات العربیة المصورة، ج۲، ص۱۵۴، عمان، ۱۹۸۵م.
و مینگانا (هاپ وود) موجود است.۵. عيون الموارد السلسة من عيون الاسانيد المسلسلة. نسخه‌هايى از آن در رباط [۳۵]
زرکلی، اعلام، ج۶، ص۱۷۸.
ازهریه [۳۶]
ازهریه، فهرست، ج۱، ص۳۵۹.
و مجموعه گارت [۳۷]
محمد عدنان و دیگران بخیت، فهرس المخطوطات العربیة المصورة، ج۱، ص۱۵۴، عمان، ۱۹۸۵م.
[۳۸]
محمد عدنان و دیگران بخیت، فهرس المخطوطات العربیة المصورة، ج۱، ص۱۵۵، عمان، ۱۹۸۵م.
موجود است.۶. فيض نشر الانشراح من روض طى الاقتراح، كه حاشيه‌اي بر الاقتراح سيوطى است. نسخه‌هايى از آن در كتابخانه‌هاي راغب پاشا [۳۹]
سید، فهرس المخطوطات المصورة، ج۱، ص۳۱۳، قاهره، ۱۹۵۴م.
دارالکتب مصر [۴۰]
خدیویه، فهرست، ج۴، ص۸۶ -۸۷.
موجود است.۷. مفتاح الوصول الی علم الاصول، در شرح مقدمه عبدالقادر فاسی. نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره [۴۱]
تیموریه، فهرست، ج۴، ص۱۸۴.
موجود است.۸. موطئة الفصیح لموطأة الفصیح، که شرحی است بر منظومه الموطأة ابن مرحل. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه شخصی زرکلی [۴۲]
زرکلی، اعلام، ج۶، ص۱۷۸.
و دارالکتب [۴۳]
سید، خطی، ج۳، ص۱۴۳-۱۴۴.
موجود است.۶.۲ - آثار یافت نشده۱. الازهار الندیه در تاریخ [۴۴]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۶۷.
۲. الاستمساک باوثق عروة فی الاحکام المتعلقة بالقهوة ۳. الافق المشرق ۴. اقرار العین باقرار الاثر بعد ذهاب العین، که الفهرسة الکبری نیز خوانده می‌شد. ۵. الانیس المطرب [۴۵]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۷۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۶. تمهید الدلائل و تلخیص الاوائل [۴۶]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۳۲۱.
۷. حاشیه علی شرح القسطلانی للصحیح، در ۲ جلد ۸. حاشیه علی الشمائل [۴۷]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۷۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۹. حاشیه علی المطول [۴۸]
محمد خلیل مرادی، سلک الدرر، ج۱، ص۴-۹۱، بغداد، ۱۳۰۱ق.
۱۰. الرحلة الحجازیة؛ [۴۹]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۷۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
نسخه‌ای با این نام در کتابخانه قرویین [۵۰]
محمد عابد فاسی، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، ج۳، ص۳۲۰-۳۲۱، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
موجود است که گرچه لقب و کنیه و تاریخ وفات مؤلف آن اندکی متفاوت است، اما با توجه به بعضی قراین، احتمال می‌رود که همان رحله ابن طیب باشد.۱۱. سمط الفرائد فيما يتعلق بالبسملة و الصلاة من الفوائد [۵۱]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۷۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱۲. شرح شواهد الکشاف، در تفسیر [۵۲]
بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۳۵۳.
۱۳. شرح علی سیرة ابن الجزری ۱۴. شرح علی سیرة ابن فارس [۵۳]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۷۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱۵. شرح کافیه ابن مالک [۵۴]
محمد خلیل مرادی، سلک الدرر، ج۱، ص۴-۹۱، بغداد، ۱۳۰۱ق.
۱۶. شرح المضریة فی مدح خیر البریة ۱۷. المسفر عن خبایا المزهر، که حاشیه‌ای است بر المزهر سیوطی ۱۸. مسلسلات [۵۵]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۷۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
ابن طیب شعر نیز می‌سروده است. ابیاتی از سروده‌های او را مرادی [۵۶]
محمد خلیل مرادی، سلک الدرر، ج۴، ص۹۱-۹۴، بغداد، ۱۳۰۱ق.
و کتانی [۵۷]
عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۶۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
نقل کرده‌اند.۷ - فهرست منابع(۱) ازهریه، فهرست. (۲) محمد عدنان و دیگران بخیت، فهرس المخطوطات العربیة المصورة، عمان، ۱۹۸۵م. (۳) بغدادی، ایضاح. (۴) تیموریه، فهرست. (۵) خدیویه، فهرست. (۶) زبیدی، تاج‌العروس. (۷) زرکلی، اعلام. (۸) سید، خطی. (۹) سید، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۴م. (۱۰) محمد عربی عزوزی، «ابن الطیب محشی القاموس»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م، ج ۳۰، جزء ۱. (۱۱) یس و عبدالله رجراجی علوش، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط، ۱۹۵۴م. (۱۲) محمد عابد فاسی، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۱۳) عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۱۴) عمررضا کحاله، المنتخب من مخطوطات مدینة المورة، دمشق، ۱۹۷۳م. (۱۵) محمد خلیل مرادی، سلک الدرر، بغداد، ۱۳۰۱ق. (۱۶) المنتخب من مخطوطات دارالکتب القطریة، بیروت، ۱۹۸۶م. (۱۷) المنتخب من المخطوطات العربیة فی حلب، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعبدالله ابن‌طیب»، ج۴، ص۱۴۴۶. |